v Kasusastraan Bali
Kruna
kasusastraan mawit saking basa sansekerta. Kruna linggan ipun sastra mateges
aksara piranti ngajahin, tatua (tutur), kaweruhan (ilmu). Selanturnyane kruna
sastra polih pangater su-, dados susastra. Kruna susastra polih wewehan gibung
ka-an, dados kasusastraan. Tegesnyane sakancan pakaryan manusa sane metu saking
uluning angen, marupa tulisan, kekawian, sane kawentenannyane luih, becik,
lengut tur ngulangunin.
Kasusastraan
Bali inggih punika saluir reriptaan pangweruhan utawi ajah-ajahan
mautama, sane kasurat mabasa bali miwah kawi tur katami rauh mangkin, inggian
sane kasurat nganggen aksara Bali miwah huruf Latin.
Kasusastraan
Bali sampun wenten saking riin sadereng kakeniang aksara. Yadian karya sastra
sane medal riinan makehan nenten kasurat, tur nenten kauningin sapasira sane
ngawi. Nanging kawentenannyane tegep karambang , turun temurun rauh mangkin.
Sekadi: satua-satua, gegendingan lan basa basita paribasa. Raris risampun para
sujana baline pascat sajeroning aksara kawentenan kasusastraan Baline sayan
nglimbak.
v Kasusastraan Bali Purwa
Kasusastraan
Bali Purwa kapastika kasusastraan sane pinih riin wenten ring Bali,
Lumbrahnyane nenten ja sane kasurat kemanten, wenten taler sane satata
karambang, kapalang, turun temurun rauh mangkin. Cihna gumanti saking riin
sampun wenten kasusastraan , munggah sajeroning prasasti Desa Trunyan,
tahun Isaka 833 utawi 911 masehi. Prasasti inucap kasurat antuk aksara
Dewanagari saha ngangge Basa Bali Kuna. Lianan ring basa Bali Kuna,
Kasusastraan Bali Purwa wenten sane nganggen Basa Sansekerta, Jawa Kuna, Kawi
Bali. Indik wangun kasusastraan Bali Purwa wenten marupa:
1. Gancaran :
kekawian bebas tan kaiket antuk uger-uger. Sekadi: satua-satua, conto ipun:
satua isiap selem, Pan Belog, Bawang teken I Kesuna, Pan Balang Tamak, msl.
Babad, conto ipun: Babad Dalem, Babad Pasek, Babad Pande, msl. Wenten marupa
kanda luire: Kanda Pat Bhuta, Kanda Pat Rare, Kanda Pat Dewa, Kanda Pat Sari,
marupa Itihasa, contoipun, Adiparwa, Sahaba Parwa, Udyoga Parwa, miwah sane
lianan.
2. Tembang :
kekawian sane kaiket antuk uger-uger. Tembang sajeroning kasusastraan Bali
Purwa, wangunnyane kepah dados petang (4) soroh luire:
a. Sekar
Agung (Kekawin)
Kekawin utawi Tembang Gede
utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika kakawian utawi karangan sane
kawangun antuk wirama. Conto kakawin:
·
Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
·
Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
·
Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
·
Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
·
Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
·
Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
·
Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
·
Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
·
Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
·
Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.
Kekawin nganggen
Basa Jawa Kuna, tur kawangun antuk wirama. Wenten makudang-kudang
wirama sakadi: Sronca, Basantilaka, Totaka, Rajani, Mandamalon, msl. Ketahnyane
wirama sane apada 1(bait) kawangun antuk petang (4) carik. Carik kapertama
kawastanin pangawit, carik kaping kalih pangenter /mingsalah,carik kaping tiga
pangumbang, carik kaping pat kawastanin pamada. Wenten sane apada madaging
tigang carik punika kawastanin Rahi-tiga utawi Utgata Wisama, nenten madaging
carik pangenter. Uger-uger sane ngiket kakawin luire : guru, laghu,wretta lan
matra.
Guru mateges
suara dirgha (panjang). Suara guru kasurat antuk ceciren ---. Suara guru wenten
tetiga 3 luire, Guru hraswa (guru bawak), Guru dirgha (guru panjang) Guru Pluta
(guru panjang tur ngileg).
Sane ngranjing ring suara guru luire:
- Sekancan
wanda utawi kecap masauara panjang.
- Sekancan
kecap sane matengenan
- Sekancan
kecap ring ajeng nania, guung, lan suku kembung.
- Sekancan
wanda ring kecape ring ajeng madwita.
Laghu mateges suara hrswa (bawak/cutet) kasurat antuk 0/u ,
wretta mateges katah wilangan wanda sane acarik (sagatra), miwah matra mateges
genah guru laghu sajeroning acarik (sagatra).
Conto wirama:
Stuti nira tan tulus sinahuran paramarta siwa (pangawit)
Anaku huwus katon abimatan ta temun ta kabeh (pangenter)
Ana panganu grahang ku cadusakti winimba sara (Pangumbang)
Pasupati sastra kastu pangarannia nihan wulati (pamada)
b. Sekar
Madia (Kidung)
Kidung ketahnyane ngangge Basa Jawi tengahan, wangunnyane
kaciriang antuk kalih pada pertama kawastanin kawitan, kalih pada
selantur ipun mawasta pamawak, kapuput malih kalih pada antuk panawa( tembang
panjang). Asapunika selantur ipun jantos puput apaletan carita.
Kidung kabanda antuk pada lingsa nanging, sajeroning
ririgannyane nenten ngangge carik. Duaning rikala makakidungan sang angidung
nenten mararian yadian pada lingsanyanesampun nepek, tur labuh lingsannyane
kadadosang nyutetang kruna.
Conto ipun: kidung wargasari, kidung tantri, kidung Panji
Malat Rasmi, Kidung Kundangdea, Kidung Wang bang Wideya, Kidung Rangga Lawe,
Kidung Manukaba, miwah sane lianan.
c. Sekar
Alit / Pupuh/ Macapat
Tembang Baline sane mawasta sekar alit sering taler kabaos
tembang macapat utawi pupuh. Pupuh-pupuhe puniki kabanda antuk uger-uger padalingsa.
- Padalingsa tegesnyane
akeh acarik ring apada, akeh kecap utawi wanda sajeroning acarik. Miwah wangun
labuh suara ring panguntat sajeroning acarik.
- Uger-uger
akeh carik ring apada kawastanin guru gatra.
- Uger-uger
akecap sejeroning acarik kawastanin guru wilang.
- Uger-uger
labuh suara ring anguntat acarik kawastanin guru dingdong.
Uger-uger makadai guru gatra, guru wilang, miwah guru
dingdong punki patut kauningin antuk sapa sira ugi sane mlajahin sekar alit.
Duaning, yening iwang ngambil ring guru wilang tembange pacang kawastanin ngelung.
Yening iwang ring guru dingdong, tembange pacang kabaos ngandang.
Sajeroning Lontar Gitasancaya wenten 42 pupuh. Sakewanten
sane lumrah ring bali wantah dasa (10) soroh luire: Sinom, semarandana,
Mijil, Maskumambang, Pangkur, Pucung, Ginada, Ginanti, Dangdang Gula lan Durma.
Tata cara melajahin tembang sekar alit utawi macapat wenten
kalih inggih punika kabaos paca paliring miwah nyengkok wilet. Paca
paliring mateges nembang manut grantangan sane kantun polos nenten
nganggen wiletan, nyengkok meweh gregel. Nyengkok wilet mateges
nembang sane sampun nganggen papayasan marupa cengkok wewiletan miwah gregel.
Sajeroning nembang macapat suarane magenah ring tungtungin
lidah. Punika mawinan kabaos sekar alit. Suarane magenah ring sisi, manis,
jangih, saha nganutin sane kabaos guru dingdong inggih punika nembang sane
olah-olahan suarane bebas nanging dingdong panguntat carik mangda pastika manut
pacap liring sane kajantenang. Indik Kawagedan matembang pupuh wenten patpat
paindikan sane katureksa sajeroning lomba ngwacen sekar alit inggih punika:
a. Tikas ngeninin
indik abah utawi tata busana
b. Onek-onekan ngeninin
indik kapatutan ngawacen
c. Reng suara
ngeninin indik suara sane jangih nudut kayun
d. Guru dingdong
ngeniinin indik kapatutan suara panguntat carik.
Pupulaning makudang-kudang pupuh sane nyeritayang silih
sinunggil carita kawastanin geguritan. Geguritan ngawit karipta daweg pamadegan
para agunge ring Puri Klungkung sawatara abad 17. Makeh pisan geguritan sane
prasida karipta minakadi:
1. Geguritan Basur
nganggen Ginada Basur antuk Ki Dalang Tangsub
2. Geguritan
Sampik-Ingtai, matembang campuran antuk Ida Ketut Sari
3. Geguritan Jaya Prana
nganggen pupuh Ginada, antuk I Ketut Putra
4. Geguritan Sucita
Subudi, nganggen macepa campuran antuk Ida Bagus Ketut Jelantik
5. Geguritan Tamtam,
nganggen tembang campuran, antuk Ketut Sangging
6. Geguritan lianan
sakadi: Salya, Cangak, Sarasamuscaya, Lokika, Dukuh Siladri, Kawiswara,
Gunawati, RajaPala, Pan Balang Tamak,Linggar Petak, miwah sane tiosan.
Geguritan sane ngangge pupuh asiki saking pangawit ngantos
puput kawastanin Geguritan monometris, sakadi Geguritan
Basur, Geguritan Jaya Prana ngangge pupuh ginada, peparikan Salya nganggo pupuh
sinom. Geguritan Sane ngangge makudang-kudang soroh pupuh kawastanin
geguritan polimetris, sakadi Geguritan Sucita, Geguritan
Lutung mungil, Geguritan Sampik Ingtay, Geguritan Cangak, msl.
d. Sekar
Rare (gegendingan)
Gegendingan kanggeng
rikalaning ngarum-rum rare, anak alit utawi bayi mangda nenten rewel mangda
degeng saha gelis sirep. Gegendingan Bali sampun wenten saking nguni
pisan saha nenten madue uger-uger sane pasti. Gegendingan makanten polos,
nganggen kruna-kruna basa Bali lumrah. Wangunnyane masaih ring pantun
sajeroning susastra Melayu Kuna sane nyinahang wenten giing ‘ampiran’ miwah
daging ‘isi’ akeh wenten gegendingan sane nenten maderbe murda (judul).
1. Gending Rare
Dumun, gending rare kanggen
nyihnayang rasa seneng alit-alite ring kala maplalian. Sane ngranjing ring
gending rare; luir ipun: Guak maling Taluh,Ongkek-ongke, meong-meong,
Juru pencar, Ratu Anom, Made Cenik, Jenggon Uban, miwah sane lianan.
2. Gending Janger
Gending Janger puniki
madaging tatuek hiburan ring alit-alite miwah ring para yowanane, gending
janger inggih punika saluir gegendingan sane kanggen unen-unen sane mawasta
janger kecak. Gending janger nganggen basa Bali lumrah sane ngawetuang pikayun
seneng, girang, miwah ulangun. Ungkuran puniki, gending janger sering kaanggen
ring magagenjekan. Gending janger puniki anut pisan kagendingang nganggen
iringan gambelan Bali. Sane ngranjing ring gending janger minakadi: Don
dapdape, Bungan seruni, Galang Bulan, Beli Bagus, miwah sane lianan.
3. Gending Sanghyang
Gending sanghyang
kagendingang rikala nedunang sanghyang. Imen-men sane banget katengetang krama
baline. Sekadi: sanghyang dedari, sang hyang jaran, sang hyang memedi,
msl.Conto gending sanghyang upami: Dewa ayu, Kukus arum, Suaran Kumbag, Sekar
Gadung, Sekar Emas, miwah sane lianan. Tios ring wangun ring ajeng,
kasusastraan bali purwa wenten marupa paribasa bali.
3. Palawakia : inggih
punika Kekawian bebas sane nenten kaiket antuk uger-uger, nagnging rikala
ngwacen sekadi mawirama. Sekadi ngwacen parwa-parwa, babad, putru, tutur, miwah
sane siaosan. Sastra puniki makehan ngangge Basa Jawi kuna utawi Jawi Tengahan.
v Ajah-Ajahan Budi Pekerti ring
Sajeroning Gending Rare
Gending Rare: Semut-Semut Api
Semut-semut api,
Kija ambin mulih,
Tembok bolong,
Saling atat saling pentil,
Katipat nasi pasil,
Bena dongkang kipa,
Enjok-enjok cunguh besil.
SUKSMAN GENDING RARE :
v Semut: pralambang katunan i
manusa pinaka prani sane kalintang alit ring ajeng Hyang Widhi Wasa, mawinan
banget misaratang prakanti.
v Api: ring dresta Bali pinaka
pralambang utpati/Brahma, maraga pradhana, panumadian sane werdi gemuh landuh
(simbol kesuburan).
v Kija: kruna pitaken pinaka
pralambang manusa patut sesering mapitaken, duaning kabanda antuk kapetengan
(awidya).
v Ambin mulih: pralambang
pamargin manusa ring kauripan wantah gumanti ngrereh margi sane patut kaparanin
(jalan kebenaran)
v Tembok bolong: pralambang
urip lan kahuripan manusa sida lepas saking kurungan gumanti manyujur suwung.
v Saling atat saling pentil:
pralambang kauripan i manusa ring jagate satata patut mawiweka duaning kapaid
kabatek antuk rwa bhineda: kaon-becik, iwang-patut, tiwas-sugih, sungkan-kenak,
jegeg-bocok, miwah sane lianan.
v Katipat nasi pasil:
pralambang sarwa wastu sane wenten ring jagate nenten langgeng, sami mapuara
lina.
v Bena dongkang kipa:
pralambang kahuripan i manusa nongklang-nongklang tur akeh pariceda.
v Enjok-enjok: pralambang
pamargin kauripan i manusa abot pisan tur geng goda.
v Cunguh besil: pralambang i
manusa nenten ja prasida pacang muponin sakatahing daging jagate yadiastun
kantos padem.
Makna/Kasuksman Gending Rare
v jujur, jati-jati, utawi
nenten linyok (kejujuran). Kasinahang antuk matembang patut ngangge
suara sane jati/suara asli.
v pageh puguh, sumeken tur
bakti (disiplin). Kasinahang yening matembang patut pageh ring guru,
nenten dados alpaka utawi langgana ring guru.
v tan pangetang karya kewuh
abot (kerja keras). Kasinahang yening matembang patut waged ngunda bayu.
v rasa lek utawi kimud (malu).
Kasinahang yening matembang rumasa kemad ring suara kaon miwah mamurug
uger-uger.
v tegeg ring kauripan (hidup
teratur). Kasinahang ring tata titi suara ri kala matembang.
v anteng tur akeh reragragan (inovatif,
kreatif). Kasinahang ring kawentenan cengkok wilet, ngees nguncab sajroning
matembang.
Tatacara Mlajahang Gending Rare
Gending Rare mangda kadadosang materi
ajar ring PAUD, TK, SD
v Metode Pembelajaran: Mlajah
sambilang magending, magending sambilang mlajah
v Mlajah sambilang maplalian,
maplalian sambilang mlajah
v Tetujone: idepe mangidep,
manahe manuh, laksanane dayuh, jagate landuh
v CPL: nawang, bisa, dadi
PACUTET
v Gending rare pinaka sarana
nglimbakang agama Hindu krama Bali majalaran antuk mlajah sambilang
magending/maplalian utawi magending/maplalian sambilang mlajah.
v Gending rare patut kaajahang
ring alit-alite saduk rare mangda tetep ajeg saha kanggen mikukuhang
kasusilaning idep alit-alite ring Bali.