(0362) 28841
kelurahanbanyuasri@gmail.com
Kelurahan Banyuasri

Ajah-Ajahan Budi Pekerti ring Sajeroning Gending Rare

Admin kelurahanbanyuasri | 16 Oktober 2025 | 393 kali

v  Kasusastraan Bali

Kruna kasusastraan mawit saking basa sansekerta. Kruna linggan ipun sastra mateges aksara piranti ngajahin, tatua (tutur), kaweruhan (ilmu). Selanturnyane kruna sastra polih pangater su-, dados susastra. Kruna susastra polih wewehan gibung ka-an, dados kasusastraan. Tegesnyane sakancan pakaryan manusa sane metu saking uluning angen, marupa tulisan, kekawian, sane kawentenannyane luih, becik, lengut tur ngulangunin.

Kasusastraan Bali inggih punika saluir reriptaan pangweruhan utawi ajah-ajahan  mautama, sane kasurat mabasa bali miwah kawi tur katami rauh mangkin, inggian sane kasurat nganggen aksara Bali miwah huruf Latin.

Kasusastraan Bali sampun wenten saking riin sadereng kakeniang aksara. Yadian karya sastra sane medal riinan makehan nenten kasurat, tur nenten kauningin sapasira sane ngawi. Nanging kawentenannyane tegep karambang , turun temurun rauh mangkin. Sekadi: satua-satua, gegendingan lan basa basita paribasa. Raris risampun para sujana baline pascat sajeroning aksara kawentenan kasusastraan Baline sayan nglimbak.

v  Kasusastraan Bali Purwa

Kasusastraan  Bali Purwa kapastika kasusastraan sane pinih riin wenten ring Bali, Lumbrahnyane nenten ja sane kasurat kemanten, wenten taler sane satata karambang, kapalang, turun temurun rauh mangkin. Cihna gumanti saking riin sampun  wenten kasusastraan , munggah sajeroning prasasti Desa Trunyan, tahun Isaka 833 utawi 911 masehi. Prasasti inucap kasurat antuk aksara Dewanagari saha ngangge Basa Bali Kuna. Lianan ring basa Bali Kuna, Kasusastraan Bali Purwa wenten sane nganggen Basa Sansekerta, Jawa Kuna, Kawi Bali. Indik wangun kasusastraan Bali Purwa wenten marupa:

1.      Gancaran : kekawian bebas tan kaiket antuk uger-uger. Sekadi: satua-satua, conto ipun: satua isiap selem, Pan Belog, Bawang teken I Kesuna, Pan Balang Tamak, msl. Babad, conto ipun: Babad Dalem, Babad Pasek, Babad Pande, msl. Wenten marupa kanda luire: Kanda Pat Bhuta, Kanda Pat Rare, Kanda Pat Dewa, Kanda Pat Sari, marupa Itihasa, contoipun, Adiparwa, Sahaba Parwa, Udyoga Parwa, miwah sane lianan.

2.      Tembang : kekawian sane kaiket antuk uger-uger. Tembang sajeroning kasusastraan Bali Purwa, wangunnyane kepah dados petang (4) soroh luire:

a.      Sekar Agung (Kekawin)

Kekawin utawi Tembang Gede utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika kakawian utawi karangan sane kawangun antuk wirama. Conto kakawin:

·        Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.

·        Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.

·        Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.

·        Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.

·        Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.

·        Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.

·        Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.

·        Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.

·        Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.

·        Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.

Kekawin nganggen Basa Jawa Kuna, tur kawangun antuk  wirama. Wenten  makudang-kudang wirama sakadi: Sronca, Basantilaka, Totaka, Rajani, Mandamalon, msl. Ketahnyane wirama sane apada 1(bait) kawangun antuk petang (4) carik. Carik kapertama kawastanin pangawit, carik kaping kalih pangenter /mingsalah,carik kaping tiga pangumbang, carik kaping pat kawastanin pamada. Wenten sane apada madaging tigang carik punika kawastanin Rahi-tiga utawi Utgata Wisama, nenten madaging carik pangenter. Uger-uger sane ngiket kakawin luire : guru, laghu,wretta lan matra.

Guru mateges suara dirgha (panjang). Suara guru kasurat antuk ceciren ---. Suara guru wenten tetiga 3 luire, Guru hraswa (guru bawak), Guru dirgha (guru panjang) Guru Pluta (guru panjang tur ngileg).

Sane ngranjing ring suara guru luire:

-          Sekancan wanda utawi kecap masauara panjang.

-          Sekancan kecap sane matengenan

-          Sekancan kecap ring ajeng nania, guung, lan suku kembung.

-          Sekancan wanda ring kecape ring ajeng madwita.

Laghu mateges suara hrswa (bawak/cutet) kasurat antuk 0/u , wretta mateges katah wilangan wanda sane acarik (sagatra), miwah matra mateges genah guru laghu sajeroning acarik (sagatra).

Conto wirama:

Stuti nira tan tulus sinahuran paramarta siwa (pangawit)
Anaku huwus katon abimatan ta temun ta kabeh (pangenter)
   Ana panganu grahang ku cadusakti winimba sara (Pangumbang)
   Pasupati sastra kastu pangarannia nihan wulati (pamada)

b.      Sekar Madia (Kidung)

Kidung ketahnyane ngangge Basa Jawi tengahan, wangunnyane kaciriang antuk  kalih pada pertama kawastanin kawitan, kalih pada selantur ipun mawasta pamawak, kapuput malih kalih pada antuk panawa( tembang panjang). Asapunika selantur ipun jantos puput apaletan carita.

Kidung kabanda antuk pada lingsa nanging, sajeroning ririgannyane nenten ngangge carik. Duaning rikala makakidungan sang angidung nenten mararian yadian pada lingsanyanesampun nepek, tur labuh lingsannyane kadadosang nyutetang kruna.

Conto ipun: kidung wargasari, kidung tantri, kidung Panji Malat Rasmi, Kidung Kundangdea, Kidung Wang bang Wideya, Kidung Rangga Lawe, Kidung Manukaba, miwah sane lianan.

c.       Sekar Alit / Pupuh/ Macapat

Tembang Baline sane mawasta sekar alit sering taler kabaos tembang macapat utawi pupuh. Pupuh-pupuhe puniki kabanda antuk uger-uger padalingsa.

-          Padalingsa tegesnyane akeh acarik ring apada, akeh kecap utawi wanda sajeroning acarik. Miwah wangun labuh suara ring panguntat sajeroning acarik.

-          Uger-uger akeh carik ring apada kawastanin guru gatra.

-          Uger-uger akecap sejeroning acarik kawastanin guru wilang.

-          Uger-uger labuh suara ring anguntat acarik kawastanin guru dingdong.

Uger-uger makadai guru gatra, guru wilang, miwah guru dingdong punki patut kauningin antuk sapa sira ugi sane mlajahin sekar alit. Duaning, yening iwang ngambil ring guru wilang tembange pacang kawastanin ngelung. Yening iwang ring guru dingdong, tembange pacang kabaos ngandang.

Sajeroning Lontar Gitasancaya wenten 42 pupuh. Sakewanten sane lumrah ring bali wantah dasa (10)  soroh luire: Sinom, semarandana, Mijil, Maskumambang, Pangkur, Pucung, Ginada, Ginanti, Dangdang Gula lan Durma.

Tata cara melajahin tembang sekar alit utawi macapat wenten kalih inggih punika kabaos paca paliring miwah nyengkok wilet. Paca paliring mateges nembang manut grantangan sane kantun polos nenten nganggen wiletan, nyengkok meweh gregel. Nyengkok wilet mateges nembang sane sampun nganggen papayasan marupa cengkok wewiletan miwah gregel.

Sajeroning nembang macapat suarane magenah ring tungtungin lidah. Punika mawinan kabaos sekar alit. Suarane magenah ring sisi, manis, jangih, saha nganutin sane kabaos guru dingdong inggih punika nembang sane olah-olahan suarane bebas nanging dingdong panguntat carik mangda pastika manut pacap liring sane kajantenang. Indik Kawagedan matembang pupuh wenten patpat paindikan sane katureksa sajeroning lomba ngwacen sekar alit inggih punika:

a.       Tikas ngeninin indik abah utawi tata busana

b.      Onek-onekan ngeninin indik kapatutan ngawacen

c.       Reng suara ngeninin indik suara sane jangih nudut kayun

d.      Guru dingdong ngeniinin indik kapatutan suara panguntat carik.

Pupulaning makudang-kudang pupuh sane nyeritayang silih sinunggil carita kawastanin geguritan. Geguritan ngawit karipta daweg pamadegan para agunge ring Puri Klungkung sawatara abad 17. Makeh pisan geguritan sane prasida karipta minakadi:

1.      Geguritan Basur nganggen Ginada Basur antuk Ki Dalang Tangsub

2.      Geguritan Sampik-Ingtai, matembang campuran antuk Ida Ketut Sari

3.      Geguritan Jaya Prana nganggen pupuh Ginada, antuk I Ketut Putra

4.      Geguritan Sucita Subudi, nganggen macepa campuran antuk Ida Bagus Ketut Jelantik

5.      Geguritan Tamtam, nganggen tembang campuran, antuk Ketut Sangging

6.      Geguritan lianan sakadi: Salya, Cangak, Sarasamuscaya, Lokika, Dukuh Siladri, Kawiswara, Gunawati, RajaPala, Pan Balang Tamak,Linggar Petak, miwah sane tiosan.

Geguritan sane ngangge pupuh asiki saking pangawit ngantos puput kawastanin Geguritan monometris,  sakadi Geguritan Basur, Geguritan Jaya Prana ngangge pupuh ginada, peparikan Salya nganggo pupuh sinom. Geguritan Sane ngangge makudang-kudang soroh pupuh kawastanin geguritan polimetris, sakadi Geguritan Sucita, Geguritan Lutung mungil, Geguritan Sampik Ingtay, Geguritan Cangak, msl.

d.      Sekar Rare (gegendingan)

Gegendingan kanggeng rikalaning ngarum-rum rare, anak alit utawi bayi mangda nenten rewel mangda degeng saha gelis sirep. Gegendingan Bali sampun wenten saking  nguni pisan saha nenten madue uger-uger sane pasti. Gegendingan makanten polos, nganggen kruna-kruna basa Bali lumrah. Wangunnyane masaih ring pantun sajeroning susastra Melayu Kuna sane nyinahang wenten giing ‘ampiran’ miwah daging ‘isi’ akeh wenten gegendingan sane nenten maderbe murda (judul).

1. Gending Rare

Dumun, gending rare kanggen nyihnayang rasa seneng alit-alite ring kala maplalian. Sane ngranjing ring gending rare; luir ipun: Guak maling Taluh,Ongkek-ongke, meong-meong, Juru pencar, Ratu Anom, Made Cenik, Jenggon Uban, miwah sane lianan.

2. Gending Janger

Gending Janger puniki madaging tatuek hiburan ring alit-alite miwah ring para yowanane, gending janger inggih punika saluir gegendingan sane kanggen unen-unen sane mawasta janger kecak. Gending janger nganggen basa Bali lumrah sane ngawetuang pikayun seneng, girang, miwah ulangun. Ungkuran puniki, gending janger sering kaanggen ring magagenjekan. Gending janger puniki anut pisan kagendingang nganggen iringan gambelan Bali. Sane ngranjing ring gending janger minakadi: Don dapdape, Bungan seruni, Galang Bulan, Beli Bagus, miwah sane lianan.

3. Gending Sanghyang

Gending sanghyang kagendingang rikala nedunang sanghyang. Imen-men sane banget katengetang krama baline. Sekadi: sanghyang dedari, sang hyang jaran, sang hyang memedi, msl.Conto gending sanghyang upami: Dewa ayu, Kukus arum, Suaran Kumbag, Sekar Gadung, Sekar Emas, miwah sane lianan. Tios ring wangun ring ajeng, kasusastraan bali purwa wenten marupa paribasa bali.

3. Palawakia : inggih punika Kekawian bebas sane nenten kaiket antuk uger-uger, nagnging rikala ngwacen sekadi mawirama. Sekadi ngwacen parwa-parwa, babad, putru, tutur, miwah sane siaosan. Sastra puniki makehan ngangge Basa Jawi kuna utawi Jawi Tengahan.

v  Ajah-Ajahan Budi Pekerti ring Sajeroning Gending Rare

Gending Rare: Semut-Semut Api

Semut-semut api,

Kija ambin mulih,

Tembok bolong,

Saling atat saling pentil,

Katipat nasi pasil,

Bena dongkang kipa,

Enjok-enjok cunguh besil.

 

SUKSMAN GENDING RARE :

v  Semut: pralambang katunan i manusa pinaka prani sane kalintang alit ring ajeng Hyang Widhi Wasa, mawinan banget misaratang prakanti.

v  Api: ring dresta Bali pinaka pralambang utpati/Brahma, maraga pradhana, panumadian sane werdi gemuh landuh (simbol kesuburan).

v  Kija: kruna pitaken pinaka pralambang manusa patut sesering mapitaken, duaning kabanda antuk kapetengan (awidya).

v  Ambin mulih: pralambang pamargin manusa ring kauripan wantah gumanti ngrereh margi sane patut kaparanin (jalan kebenaran)

v  Tembok bolong: pralambang urip lan kahuripan manusa sida lepas saking kurungan gumanti manyujur suwung.

v  Saling atat saling pentil: pralambang kauripan i manusa ring jagate satata patut mawiweka duaning kapaid kabatek antuk rwa bhineda: kaon-becik, iwang-patut, tiwas-sugih, sungkan-kenak, jegeg-bocok, miwah sane lianan.

v  Katipat nasi pasil: pralambang sarwa wastu sane wenten ring jagate nenten langgeng, sami mapuara lina.

v  Bena dongkang kipa: pralambang kahuripan i manusa nongklang-nongklang tur akeh pariceda.

v  Enjok-enjok: pralambang pamargin kauripan i manusa abot pisan tur geng goda.

v  Cunguh besil: pralambang i manusa nenten ja prasida pacang muponin sakatahing daging jagate yadiastun kantos padem.

 

 

 

 

Makna/Kasuksman Gending Rare

v  jujur, jati-jati, utawi nenten linyok (kejujuran). Kasinahang antuk matembang patut ngangge suara sane jati/suara asli.

v  pageh puguh, sumeken tur bakti (disiplin). Kasinahang yening matembang patut pageh ring guru, nenten dados alpaka utawi langgana ring guru.

v  tan pangetang karya kewuh abot (kerja keras). Kasinahang yening matembang patut waged ngunda bayu.

v  rasa lek utawi kimud (malu). Kasinahang yening matembang rumasa kemad ring suara kaon miwah mamurug uger-uger.

v  tegeg ring kauripan (hidup teratur). Kasinahang ring tata titi suara ri kala matembang.

v  anteng tur akeh reragragan (inovatif, kreatif). Kasinahang ring kawentenan cengkok wilet, ngees nguncab sajroning matembang.

Tatacara Mlajahang Gending Rare

Gending Rare mangda kadadosang materi ajar ring PAUD, TK, SD

v  Metode Pembelajaran: Mlajah sambilang magending, magending sambilang mlajah

v  Mlajah sambilang maplalian, maplalian sambilang mlajah

v  Tetujone: idepe mangidep, manahe manuh, laksanane dayuh, jagate landuh

v  CPL: nawang, bisa, dadi

PACUTET

v  Gending rare pinaka sarana nglimbakang agama Hindu krama Bali majalaran antuk mlajah sambilang magending/maplalian utawi magending/maplalian sambilang mlajah.

v  Gending rare patut kaajahang ring alit-alite saduk rare mangda tetep ajeg saha kanggen mikukuhang kasusilaning idep alit-alite ring Bali.